همه چیز درباره فرش اصفهان

شهر اصفهان در مرکز ایران در دامنه رشته کوه زاگرس واقع شده است و در تولید فرش سابقه ای غنی دارد و در زمان ملکشاه اول و بعدها شاه عباس کبیر اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب شد. تاریخچه فرشسازی در اصفهان در چند نوبت، عمدتاً به دلیل اشغال و تهاجم نظامی، قطع شده است. این شهر در دوران سلسله صفویه (1501–1736) به‌ویژه در حکومت شاه عباس، که در آن رنسانس هنر در سراسر ایران با محوریت فرهنگی متمرکز بود، به اوج خود رسید. در طول اعصار، فرهنگ های بسیاری در اصفهان ساکن شده اند و تا به امروز این شهر جهانی مملو از آثار هنری پیچیده، مساجد خیره کننده، پل ها، کاخ ها و معماری مشهور است. گذشته از معماری و فرش های نفیس، اصفهان به خاطر منسوجات، هنرهای زیبا، فولاد، صنایع دستی، فلزکاری و همچنین غذاها و شیرینی های سنتی شهرت دارد. فرشهای اصفهان با استفاده از پشم کرک نرم (اغلب با ریزه کاری یا پایه‌های ابریشمی) و پرزهای بسیار محکم بافته شده و از کیفیت بسیار خوبی برخوردار هستند.

برای دیدن مجموعه فرش های ماشینی مدرن هایپر فرش پلاس کلیک کن

شهر اصفهان

اِصفَهان، کلان‌شهری تاریخی در مرکز ایران و مرکز استان اصفهان و نیز شهرستان اصفهان است. این شهر سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد، یکصد و شصت و پنجمین شهر پرجمعیت جهان و نهمین شهر پرجمعیت باختر آسیا به‌شمار می‌رود. اصفهان همچنین چهاردهمین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است. همچنین اصفهان پس از تهران و مشهد سومین کلانشهر بزرگ ایران از نظر مساحت است.

این شهر در دو نوبت به پایتختی ایران برگزیده شد. دوران سلجوقیان و دوره صفویان (در بین سال‌های ۱۰۵۰ تا ۱۷۲۲ میلادی). به ویژه در سدهٔ شانزدهم میلادی به هنگام پادشاهی صفویان که پایتخت ایران شد، رونق فراوانی نیز گرفت. بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که شماری از آن‌ها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیده‌اند. این شهر به داشتن معماری زیبای ایرانی، پل‌های سرپوشیده، مسجدها و مُناره‌های منحصر به فردش نام‌آور است. این امر سبب شده تا در فرهنگ عامه، اصفهان نصف جهان، لقب بگیرد. این شهر در آذر ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) به همراه رشت به عنوان نخستین شهرهای ایران، به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو پیوست و از ۱۳۹۷ به ابتکار شهرهای دوستدار کودک ملحق شد. براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق، شهری است که از نوآوری و توانمندی‌های شهروندان در توسعه پایدار شهری بهره می‌برد.

میدان نقش جهان نمونه برجسته‌ای از معماری صفوی است. این شهر دارای پانزده منطقه شهری است. از جمله دیگر آثار تاریخی اصفهان از منارجنبان، سی و سه پل، پل خواجو، کاخ چهل ستون، عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله، پل مارنان، حمام علی قلی آقا، مسجد جامع، پل شهرستان و بسیاری از اماکن تاریخی دیگر را نیز می‌توان نام برد.

از صنایع فعال در استان اصفهان می‌توان به شرکت‌های بزرگی همچون: هسا، مجتمع فولاد مبارکه اصفهان، پالایشگاه نفت اصفهان، اسنوا، پلی اکریل اصفهان، ذوب آهن اصفهان، صاایران، شرکت نفت سپاهان، شرکت نفت جی، نیروگاه برق شهید منتظری و تاسیسات هسته ای نطنز اشاره کرد. صنعت طلا در اصفهان بیشترین کارگاه و بزرگ‌ترین کارخانه‌های طلای ایران را در خود جای داده‌است. صنایع دستی متعدد اصفهان نیز از دیرباز یکی از پایه‌های اقتصاد اصفهان بوده‌است.

برای دیدن مجموعه فرش های ماشینی کلاسیک هایپر فرش پلاس کلیک کن

تاریخچه شهر اصفهان

در طول تاریخ به آسانی نمی‌توان رد شهر اصفهان را به‌طور پیوسته دنبال کرد، هر چند اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشت. به سبب آن که در دوران پیش از اسلام گرانیگاه شاهنشاهی‌های هخامنشی تا ساسانی، قلمرو غربی این شاهنشاهی‌ها و به خصوص میان‌رودان بود، این شهر در کانون توجه این دودمان‌ها قرار نداشت. در طول تاریخ تا دوران اسلامی می‌توان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نام‌های مختلف، محل‌های مختلف و حتی مردمان متفاوتی را پیگیری نمود. 

اصفهان به خاطر وجود زاینده رود و شرایط طبیعی مناسبی که داشت، احتمالاً از نیمهٔ دوم هزاره ۴ ق. م شاهد شکل‌گیری آبادی‌های بسیاری بوده‌است. سال شکل‌گیری شهر اصفهان با ابهام رو به رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست و بیشتر در افسانه‌ها و داستان‌ها به کیقباد اشاره شده‌است. طبق آنچه لاکهارت بیان داشته اصفهان تا قرن ۴ ه‍.ق / ۱۰ م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی اصفهان بوده‌است. ماکسیم سیرو می‌گوید دهکده‌های قدیمی که در اصفهان موجود بوده الان زیر آبرفت‌های این شهر دفن شده‌است؛ با این حال طی بررسی‌هایی که انجام شده قسمت‌هایی از دیوارهای بناهای قدیمی این شهر نمایان شده‌است. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده‌است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار.

فرش اصفهان

فرش های بافته شده در این شهر شاید بهترین و باارزش ترین فرش های جهان به طور کلی باشد. محبوب ترین طرح، مدالیون مرکزی است که توسط درختان انگور یا گل هایی احاطه شده است که معمولاً قرمز، آبی یا نیلی روی زمینه ای عاجی هستند. از دیگر عناصر و نقوش محبوب طراحی می توان به طرح های گلدان، باغ و درخت زندگی، نقوش شاه عباسی و قطعات تصویری اشاره کرد. الهام‌بخش طراحی فرشها از نقش‌های سنتی، طبیعت، شعر و شاعران بزرگ و همچنین از تاریخ غنی معماری شهر می‌آید. مسجد معروف شیخ لطف‌الله برای بسیاری از فرشهایی که در این شهر بزرگ ایجاد شده‌اند، یک موزه خاص است.

برای دیدن مجموعه فرش های ماشینی شگی هایپر فرش پلاس کلیک کن

گره در هر اینچ مربع مورد استفاده در فرش‌های بافته شده در اصفهان می‌تواند از 120 به بالا باشد، اما اگر در خود شهر به جای شهر یا روستای اطراف بافته شود، معمولاً بیش از 200 خواهد بود. بسیاری از فرش های با کیفیت اصفهان بر پایه ابریشم ساخته شده اند، به همین دلیل بسیار ظریف و با ارزش هستند. اندازه ها متفاوت است اما اکثر آنها از نظر اندازه متوسط تا بزرگ هستند. بافندگان معروف شامل خانواده سیرافیان و کارگاه‌ها می‌باشند. بسیاری از اینها قبل از تهاجم افغانستان بافته شده اند، بنابراین به قرن هفدهم باز می گردد. 

برخی از فرش های اصفهانی در اروپای غربی به «فرشچه لهستانی» یا «فرشچه پولونیز» معروف شدند. این نام به فرش‌هایی اطلاق می‌شود که با نخ‌های ابریشمی، طلایی و نقره‌ای در ایران در قرون 16 تا 18 میلادی بافته می‌شد و به کشورهای مشترک المنافع لهستان و لیتوانی صادر می‌شد. آنها توسط نجیب زاده های ثروتمند لهستانی سفارش داده شده و با نشان های خود تزئین شده اند. برخی از آنها بعداً به خریداران اروپای غربی که اغلب از منشاء لهستانی خود متقاعد شده بودند، فروخته شد، بنابراین نام آنها به همین دلیل است.

فرشهای اصفهان بر روی پایه‌های ابریشمی یا پنبه‌ای تا 1.000.000 گره فارسی در متر مربع بافته می شوند (تکه‌هایی توسط کارگاه استاد سیرافیان با تعداد گره‌های بالاتر ساخته شده است)، با کیفیت فوق‌العاده خوب (که در ایران به آن پشم کورک گفته می‌شود) پشم برای شمع، که معمولاً بسیار کم بریده می شود. در آغاز نوسازی اصفهان به عنوان مرکز فرشهای مرغوب، بیشتر فرشها از نقوش سنتی با الهام از نقوش معماری و کاشی‌هایی که بناهای تاریخی این شهر بزرگ را تزئین می‌کردند استفاده می‌کردند. طراحان بیشتر از شاعران ایرانی (مولوی، حافظ، عطار)، طبیعت و مفاهیم معنوی مذهبی که عمیقاً در فرهنگ ریشه دوانده است، الهام گرفتند. 

فرشهای آنتیک و نیمه عتیقه اصفهان،رنگارنگ‌تر از فرش نایین هستند، شهری که به فرش‌های دستباف استثنایی‌اش معروف است. فرش اصفهان‌ عتیقه بسیار مورد توجه قرار گرفته‌ است، زیرا تولید آن از سال 1722 تقریباً به طور کامل متوقف شده بود، که طی آن تهاجم افغان‌ها رخ داد. تا آغاز قرن بیستم بود که به طور محکم دوباره تأسیس شد.

در شهر و اطراف آن تعداد زیادی کارگاه می توان یافت. بسیاری از آنها شهرت جهانی دارند مانند سیرافیان، داوری،انتشار و حقیقی. این نقش ها اغلب از کاشی کاری های مساجد یا باغ های شهرها و کاخ ها الهام گرفته شده است. فرش‌های اصفهان در ترکیب نقش‌ها، متریال و طرح‌ها از درجه بالایی برخوردار هستند. مشخصه آنها نازک و غالباً با تراکم گره بسیار زیاد ((الگوی شاه عباس) است، اما نقوش فیگوری نیز دیده می شود. در امتداد خیابان های بزرگ اصفهان، فرش فروشی ها بسیار نزدیک به هم هستند و در هتل ها نمایشگاه هایی برای جذب خریداران برپا می شود. همچنین بازارهای فرش بزرگتری در حومه اطراف وجود دارد که به عنوان مثال فرش یلامه و بختیاری را به فروش می رساند. این فرش ها با نام اصفهان نیز به فروش می رسند.

فرش اصفهان در دوران صفویه

در قرن شانزدهم میلادی اشرافیان صفوی پیشه وران و صنعتگران گوناگون را از شمال غرب ایران جمع کرده، در اصفهان در محله‌ای که به جلفا معروف شد سکنی دادند. به دنبال آن در مرکز شهر کارگاههای تولید فرش در ابعاد کاخها و معابد بنا شد. مدتی بعد در کنار کارگاه‌های دیگر دربار صنعتی نو پدید آمد. تولیدات این بافندگان در خدمت دربار، تنها استفاده داخلی نداشت بلکه در پرداخت مالیات هم به مصرف می‌رسید. خصوصاً در دوران شاه عباس، بافندگی برای دربار به ایجاد فعالیت‌های صنعتی گسترده‌ای رسید که صاحب اصلی ثروت آن خود شاه بود. در عین حال بافندگان این کارگاهها مجاز به گرفتن سفارشهای شخصی نیز بودند. به خاطر علاقمندی پادشاهان صفوی به خصوص شاه اسماعیل، شاه طهماسب و شاه عباس به هنر قالیبافی، نفیس‌ترین قالیهای ابریشمی وزربفت با طرح‌های بسیار زیبا به دست هنرمندان اصفهان بافته شده‌است. بنا بر این این دوره را می‌توان عصر شکوه قالی ایران نامید. تنوع طرح‌ها و رنگها قالی اصفهان را به یکی از اصیل‌ترین قالی‌های ایرانی تبدیل کرده‌است. تا زمانی که طرح‌های اصیل اسلیمی، ختایی و شاه عباسی بر گنبد لاجوردی مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله و یادگارهای طلایی رضا عباسی بر دیواره‌های عالی قاپو، چهل ستون و هشت بهشت می‌درخشد، قالی اصفهان نیز فرهنگ و تمدن اصیل ایرانی را حفظ می‌کند.

ویژگی‌های فرش اصفهان

هماهنگی، تناسب و تنوع رنگ به خصوص رنگهای شاد در طیفهای تیره و روشن، پرزهای کوتاه، رجشمار بین ۵۰ تا ۹۰، استفاده از گره فارسی، شیرازه متصل و اغلب دو پوده و لول و همچنین پرداخت در موقع بافت از ویژگی‌های قالیبافی اصفهان است. 

چله کشی، دار عمودی با یک کوجی (روش اصفهان)

چله کشی قرار دادن و کشیدن تارها بر روی سر دار و زیر داراست. این کار را دو نفر چله بند انجام می‌دهند. یکی چله را می‌سازد و دیگری چله را بر روی دار سوار می‌کند. این کار باید با دقت و مهارت انجام گیرد. برای در هم تنیدن تار و پود لازم است که لایه‌های تار چله را به دو نیم لایه جدا تقسیم کنیم. نیم لایه اول تارهای زیر و نیم لایه دیگر تارهای رو را تشکیل می‌دهد. کوجی چوبی است که نخ‌ها دور آن پیچیده می‌شود که از یک کلاف نخ واحد گرفته شده‌است. برای چله کشی دارهایی که در اصفهان به کار می‌رود، ابتدا دارهای چله را از ابریشم می‌سازند سپس بر دار نصب می‌نمایند. پس از آن کوجی و تارها و همچنین چوب هاف که دو لایه تارهای چله را از یکدیگر جدا می‌کند را سر جای خو قرار می‌دهند. در طول بافت قسمت بافته شده را پایین می‌کشند تا بخش دیگری از چله روی دار در مقابل بافنده قرار گیردکه این کار مستلزم توانایی بالای جسمی است. 

ابزار و وسایل

در گره فارسی زنان بافنده انگشتان نازکشان را به راحتی میان لایه‌های چله می‌لغزانند. انگشتان شست و سبابه ومیانه وظیفه دشواری را بر عهده دارند و برای انجام آن از مجموعه‌ای از ابزار و وسایل کمک می‌گیرند. چاقوی بافت که پس از بستن هر گره بر پرزهای گره زده می‌شود تا برای زدن گره بعدی آماده شود. شانه که شامل دسته‌ای چوبی، خمیده با تیغه‌های فلزی ضخیم و موازی می‌شود. این تیغه‌ها بین تارهای چله قرار می‌گیرد و پودها و گره‌ها را در جای خود محکم می‌کند. این فشردگی ردیفها به نیروی بافنده بستگی دارد و معمولاً این کار را یک نفر بر عهده می‌گیرد تا نقش و نگارهای فرش کج و معوج نشود. قیچی فلزی که بافنده تیغه کلفت قیچی را روی چله قرار می‌دهد و ارتفاع پرزها را یکسان می‌کند. قشو وسیله ایست دندانه دندانه که برای بیرون کشیدن پشم‌های اضافی گره‌ها است. 

جمع بندی 

تقریباً هیچ نوع فرش دیگری به اندازه فرش دستباف ایرانی شناخته شده نیست. در میان آنها، با این حال، برخی از آنها به ویژه به دلیل کیفیت برجسته خود شناخته شده  هستند. یکی از آن ها فرش اصفهان است. شهری که از نظر معماری چشمگیر است و فرش هایش به اندازه ساختمان ها درخشنده هستند. فرش‌ها با الهام از خود شهر در کارخانه‌ها با بهترین نقش‌ها و طرح ها بافته می‌شوند. به ندرت هیچ شهر دیگری دارای چنین تراکم بالایی از بافندگان با تجربه باشد که برخی از بهترین فرش های دستباف جهان را تولید کنند. فرش های اصفهان با تراکم گره 650000 گره در هر متر مربع به بالا، کیفیت بسیار خوبی دارند و از این رو از پیچیده ترین فرش ها هستند. فرشهای اصفهان شهرت جهانی دارند. 

اما یک چیز واضح است: اگر می خواهید یک فرش اصفهان واقعی را زیر پای خود احساس کنید، باید کمی بیشتر خرج کنید. با این حال، خریدار فرشی را دریافت می کند که تولید آن از نظر کاردستی بسیار دشوار است. چنین فرشی از طریق لمس زیبا، توجه زیاد به جزئیات و پیچیده ترین کیفیت، شادی را به ارمغان می آورد.

مطالب مرتبط:

• همه چیز درباره فرش کاشان
• همه چیز درباره فرش قم

همه چیز درباره فرش اردبیل

اردبیل شهری در نزدیکی سواحل دریای خزر است و احتمالاً یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین فرش‌های موجود امروزی، شاهکاری به ابعاد 34 در 17 اینچ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. فرش های اردبیل معمولاً دارای طرح معروف ماهی (هراتی) با ترنج الماس و ماهی های ریز است. در فرش اردبیل گاهی اوقات یک الگوی سراسری دیده می شود. معمولاً بافندگان آنها مقدار زیادی ابریشم را در توده‌های پشمی قرار می‌دهند تا ویژگی های طرح را برجسته کنند. برخی از فرش های امروزی از الگوی سنتی هراتی به نقوش هندسی جسورتر تغییر کرده اند. در فرش های جدید علاوه بر رنگ‌های بژ، نارنجی و آبی ، بسیاری از رنگ‌های به روز مانند فیروزه‌ای و بنفش را می‌توان مشاهده کرد.

اردبیل همچنین منطقه مهمی برای تولید فرش های عشایری و روستایی است. فرش های منطقه شاهسون برای مجموعه داران جذابیت خاصی دارد. فرش‌های اردبیل طوری بافته می‌شوند که شبیه نقوش ایرانی طرح‌های قفقازی است. دلیل این امر این است که وقتی روسها در زمان تزارهای مسیحی به قفقاز لشکرکشی کردند، بسیاری از مسلمانان شیعه از مناطق جدید روسیه خارج شدند و به ایران امروزی مهاجرت کردند. جاده اصلی شمال به جنوب قفقاز که اردبیل را به دو نیم تقسیم می کند ، باعث شد بسیاری از پناهندگان در اردبیل مستقر شوند. بنابراین وقتی فرش‌هایی را می‌بینیم که تلاقی بین طرح های ایرانی و قفقازی هستند، اگر اردبیلی باشند کاملاً منطقی است.

فرش اردبیل دارای کیفیت بالایی از حدود 90.000 تا 300.000 گره در متر مربع است. فرم های هندسی طرح این فرش ها را از مشرق زمین مشخص می کند. شمع که از پشم ساخته شده است به صورت متقارن گره خورده است. این فرش‌های نازک کف پوش‌های راحتی هستند.

شهر اردبیل

اَردَبیل یا اَردِبیل (نام باستان: آرتاویل) یکی از کلانشهرهای ایران و مرکز استان اردبیل است که در شمال غربی ایران قرار دارد. این شهر در قبل و پس از اسلام، مرکز آذربایجان بوده‌است. اردبیل در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» ملقب بوده‌است و به‌علت قرارداشتن در مسیر جادهٔ ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بوده‌است. شهرت و اهمیّت اَردَبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که مؤسس فرقهٔ صفویه یعنی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از این‌جا برخاست و در همین‌جا به خاک سپرده شد.

با ظهور شیخ صفی‌الدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای یافت، به‌طوری‌که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان پادشاهان صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج‌ومرج‌ها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه‌گذاری کرد که به‌گفتهٔ بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از وقایع تاریخ ایران به‌شمار می‌آید.

واژهٔ اردبیل یک واژهٔ ایرانی است که ریشه در اوستایی دارد که از واژهٔ «آرتا» (به‌معنی مقدس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شده‌است و در کلماتی نظیر اردشیر، اردوان، اردستان، اردکان آمده‌است) و «ویل» به معنی شهر تشکیل شده‌است. وسعت این شهرستان ۲۵۵۷ کیلومتر مربّع است و چهرهٔ عمومی شهرستان اردبیل متأثّر از ارتفاعات کوهستان‌های سبلان، تالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده‌اند. اردبیل از مناطق با اهمیّت ایران به‌شمار می‌آید و دارای آثار و بناهای تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بسیار زیادی است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته و از سردترین شهرهای ایران محسوب می‌گردد که جاذبه‌های طبیعی زیادی دارد. این شهر در ۲۲۰ کیلومتری تبریز و ۵۸۰ کیلومتری تهران واقع شده‌است.

تاریخ شهر اردبیل

یافته‌های تازه دربارهٔ پیشینهٔ اردبیل در منطقهٔ مرادلویِ اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰هزارساله در اردبیل را به اثبات می‌رساند. محوطه شامل بیش از یک‌صد تخته‌سنگ مزین به نقوش صخره‌ای بوده که با بررسی و مطالعهٔ هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوهٔ زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد. اردبیل تمدنی ۳۰۰۰ساله در حاشیهٔ جادهٔ ابریشم دارد که سابقهٔ تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بی‌نظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان می‌کند. اردبیل در گذشته گذرگاه کاروان‌های تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینهٔ احداث کاروانسراها را فراهم کرده‌است. به‌باورِ کارشناسان وجود کاروانسرا در شهرستان‌های مختلف این استان بیانگر رونق اقتصادی تمامی شهرهای این منطقه در گذشته‌است. از جملهٔ مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل می‌توان به کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین‌شهر اشاره کرد.

تاریخ فرش اردبیل

اردبیل سابقه طولانی و درخشانی در فرش بافی ایرانی دارد. دوران سلطنت سلسله صفویه در قرن 16 و 17 نشان دهنده اوج فرش بافی ایرانی در این منطقه بود. نام اردبیل از اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان) گرفته شده و به معنای لغوی مکان مقدس بلند است. بافندگان اردبیلی هنر خود را با گره آذربایجانی به نمایش می گذارند. دو تا از معروف ترین فرش های موجود امروزی یک جفت فرش ایرانی اردبیل است. 

قالی اردبیل یک جفت قالی ایرانی نفیس با شهرت جهانی است که در دوران پادشاهی شاه تهماسب صفوی برای آرامگاه جدش بافته شده‌بود. اکنون یکی از آنها در مالکیت موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن و دیگری در موزه هنر شهرستان لس‌آنجلس نگهداری می‌شود.این قالی از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است که در فهرست ۵۰ اثر شاهکار هنری برگزیده جهان قرار گرفته‌است. کارشناسان آثار هنری، این فرش را با نقش و نگاره‌های زیبای آن، یک اثر هنری انتزاعی منحصربه‌فرد می‌دانند که از نظر سطح هنری با نقاشی‌های انتزاعی قرن حاضر برابری می‌کند. هسته مرکزی گروه قالی‌های ترنجدان است.

مشخصات قالی اردبیل

پشم عنصر اصلی تشکیل دهندهٔ این قالی است. مانند اغلب منسوجات این اثر نیز از تار و پود تشکیل شده، پودها در تمام طول کار به دور تارها تابیده شده‌اند. سطح قالی اردبیل از یک طرح یکپارچه نسبتاً ساده با اجزا قرینه و یک شمسه در وسط آن که دو چراغدان در طول آن قرار دارد، پوشیده شده‌است. وقتی دو انگلیسی در سال ۱۸۴۳ از زیارتگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دیدار کردند دو قالی در آن محل قرار داشت. سه سال و اندی بعد از آن در اثر زلزله این مکان آسیب دید و احتمالاً برای تهیه وجه لازم برای تعمیر بنا، فرشها فروخته شدند.

قالی‌های آسیب دیده در ایران توسط کمپانی «زیگلر» که در کار خرید فروش فرش بود، خریداری شد. تکه‌های آن که هنوز قابل استفاده بود به هم متصل و نتیجه آن شد که یک قالی کامل و سالم به دست آمد. فرشی که بدون حاشیه با ابعاد کوچکتر بود. در سال ۱۸۹۲ قالی بزرگتر توسط کمپانی «رابینسون» در معرض فروش گذاشته شد. «ویلیام موریس» که از جانب موزه در مورد آثار هنری تحقیق می‌کرد طی گزارشی این فرش را فوق‌العاده و منحصر به فرد و بسیار زیبا توصیف و اصرار به خرید آن کرد. در ماه مارس ۱۸۹۳ با پرداخت ۲۰۰۰ پوند، «موزهٔ ویکتوریا و آلبرت» صاحب این قالی شد.

ویژگی فرش های اردبیل

فرش‌های اردبیل دارای نقوشی هستند که شباهت زیادی به فرش‌های قفقازی دارند، اما نقوش و اشیای بیشتری در حاشیه بافته شده‌اند. رنگ ها نیز روشن تر هستند. نقوش غالباً هندسی است و رایج‌ترین چیدمان‌ها بر روی فرش‌های اردبیل، ترنج ها، ترنجهای الماس‌شکل متعدد متصل به هم و شکل‌های هشت‌ضلعی سراسری است. شناخته‌شده‌ترین طرحی که روی فرش‌های اردبیل یافت می‌شود، طرح معروف ماهی (هراتی) است . ترنج الماسی و ماهی کوچک در سرتاسر آن بافته شده است. برخی از بافندگان امروزی شروع به ترجیح الگوهای هندسی جسورانه نسبت به طرح سنتی ماهی (هراتی) کرده اند و رنگ هایی مانند فیروزه ای و بنفش را به قرمز، صورتی، عاجی، سبز و آبی سنتی تر اضافه کرده اند.

تار فرش‌های اردبیل بیشتر پنبه‌ای است، در حالی که پود آن پنبه‌ای یا پشمی است، البته در فرش‌های مرغوب اردبیل از ابریشم نیز به عنوان پود استفاده می‌شود. بافندگان همچنین ممکن است ابریشم را در توده های پشمی بگنجانند تا طرح را برجسته کنند. فرش های اردبیل شامل فرش های معروف اردبیل، شیخ صفی، سرابی، شاه عباسی و میر است که در ادامه به آنها خواهیم پراداخت.

قالی اردبیل یا شیخ صفی

فرش شیخ صفی

فرش شیخ صفی یا اردبیل یک جفت فرش است که در سال 1539 میلادی به مجموعه شیخ صفی الدین اردبیل هدیه داده شده است. بسیاری از کارشناسان آن ها را بهترین فرش های جهان می دانند. برای شیعیان آذربایجانی و ایرانی، مقبره شیخ صفی رتبه مهمی را در بین اماکن زیارتی دارد. این نوع فرش به دلیل ساخت پیچیده، عناصر ترکیبی اصیل و تزیین کامل ترنج 16 نقطه ای واقع در وسط میدان مرکزی مورد توجه است. این طرح توسط هنرمندی با استعداد خلق شده است، در حالی که خود فرش توسط صنعتگران هنرمند تبریزی و یا حتی اردبیلی بافته شده است. در سال ۱۵۳۹ فرش توسط زائر کاشانی خریداری و به عنوان هدیه خیریه به مسجد شیخ صفی تقدیم شد. اما مقصود کاشانی قبل از اینکه آن را به مسجد بسپارد به سازندگان گفت که نام او را همراه با بیت زیر روی فرش ببافند:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست

سر مرا بجز این در، حواله گاهی نیست

عمل بنده درگاه مقصود کاشانی

946

و زیر آن: «اثر خادم این خانه، مقصود کاشانی» و عدد 946. این اضافه به عنوان یک وصله در نظر گرفته شده است. فرش «شیخ صفی» اصلی، در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن به نمایش گذاشته شده است و فرش دوم، کوچک‌تر شده، در لس آنجلس قرار دارد.

فرش سرابی

فرش سرابی

این فرش ها نام خود را از شهر سراب واقع در بین تبریز و اردبیل گرفته اند، از فرش سرابی طرح زیر وجود دارد:

میدان مرکزی پوشیده از خطوط عمودی است که با شاخه های شکوفه ای که یکی پس از دیگری به صورت نامتقارن مرتب شده اند تزئین شده اند. میدان مرکزی با یک ژل. فرش ها از نظر رنگ زیبا و هماهنگ هستند. عناصر زینتی گیاهی تقریباً به صورت نقطه چین بافته شده است که تا حدی شبیه فرش های قره باغ است.

فرش شاه عباسی

فرش شاه عباسی

نام این فرش‌ها با شاه عباس اول (۱۵۸۷–۱۶۲۹)، پنجمین فرمانروای امپراتوری صفویان مرتبط است. شاه عباس پایتخت صفویان را به مناطق داخلی ایران یعنی به شهر اصفهان منتقل کرد. در نتیجه بسیاری از صنعتگران برجسته به اصفهان نقل مکان کردند. فرش «گوم شاه عباسی» به دلیل عناصر شکل غیرعادی به نام «شاه عباسی گولری» (به آذربایجانی «گل های شاه عباس») مورد توجه قرار گرفته است. آنها عمدتاً از گلهای خارق العاده و همچنین برگهای انجیر تشکیل شده اند. چیدمان نامتقارن عناصر در امتداد خط افقی از ویژگی های این فرش به شمار می رود.

فرش میر

فرش میر

نام فرش که متعلق به گروه اردبیل مدرسه تبریز است با نام روستاهای میر و میرشی در جنوب اردبیل گره خورده است. ترکیب میدان مرکزی را بوته (به فارسی: بته بوش) تشکیل می دهد. فرم‌های این بوته‌ها و چینش عمودی و افقی آن‌ها یادآور فرش‌های شیروانی «مراضی» و «خیله‌بوتا» است. با این حال، تکه های تکی روی فرش "میر" ترکیب بسیار ساده تری دارند. این نوع بوته را می‌توان روی پارچه‌های تولیدی تبریز و کرمان نیز یافت. حاشیه و لبه مرکزی فرش غیرمعمول است: آنها قبلاً از عناصر منحنی خطی تشکیل شده بودند، اما با بهبود تکنیک بافت، اشکال جدیدی پیدا کردند.

جمع بندی

فرش‌های اردبیل از شمال ایران و نه چندان دور از دریای خزر می‌آیند. نمونه بارز این نوع فرش، نقوش هندسی است که اغلب در فرش های روستایی و عشایری نیز دیده می شود. تراکم گره آنها در مقایسه با سایر فرشهای ایرانی نسبتاً بیشتر است. با این وجود، آنها از کیفیت بسیار بالایی برخوردار هستند و به نظر خوب می رسند و می توان آن را به شمع نازک شناخت.

مواد طبیعی فرش اردبیل پشم گوسفند ( پرز ) و پنبه ( تار ) می باشد . از آن ها برای ساخت فرش های مستحکم استفاده می شود که به هیچ وجه کمتر از استاندارد بالای سایر فرش های ایرانی نیست. گره تا حدی درشت تر آنها، قیمت پایین تری را که اغلب در این نوع فرش یافت می شود، توضیح می دهد. فرش های اردبیل فرش ایرانی اصیل ارزان تری را با طراحی معمولی و عمر طولانی ارائه می دهند.